Normale verwerkingstappen
Hoe gaat iemand met een ingrijpende en verdrietige ervaring om
De Zwitserse psychiater Elisabeth Kübler-Ross deed onderzoek om op deze vraag een antwoord te vinden. Ze ontdekte dat verschillende ongeneeslijk zieke mensen vergelijkbare fases doorliepen in de verwerking van hun ziekte. Dit gaf de psychiater inzicht in hoe mensen ingrijpende veranderingen of verlies in hun leven verwerken. De meeste mensen doorlopen ongeveer vergelijkbare processen om een traumatische ervaring te verwerken, zodat ze weer tot rust komen. Elisabeth Kübler-Ross heeft vijf fasen omschreven. Ze worden niet door iedereen even intensief of in dezelfde volgorde doorlopen. Iedereen rouwt en verwerkt emoties en ingrijpende ervaringen op zijn eigen unieke manier. Zo kunnen mensen in een fase blijven steken of terugvallen of een fase overslaan. De vijf fases laten een normale reactie zien op een abnormale gebeurtenis. Ze laten een wetmatigheid zien van een gezonde (rouw-)verwerking:
Fase 1: Ontkenning
Ontkenning is een algemeen afweermechanisme. In deze fase beschermt de persoon zichzelf door de waarheid in zijn geheel af te wijzen. Dit gedrag geeft iemand de gelegenheid om de waarheid gedoseerd binnen te laten komen. Het innemen van de realiteit is een proces en kost tijd. Aan het einde van deze fase wil iemand graag de feiten weten, de waarheid over wat er precies gebeurd is en wie verantwoordelijk is. De schuldvraag wordt onderzocht.
Fase 2: Woede
In deze verwerkingsfase zien we vaak dat emoties sterk wisselen. Het ene moment is er een diep verdriet en het andere moment is er grote boosheid over ‘dat het niet waar kan zijn’. Je ziet dat mensen zich druk maken over de schuldvraag of boos worden op degene die het slechte nieuws brengt, om het gevoel van verlies en verdriet te ontwijken. Mensen kunnen zich ook onterecht schuldig gaan voelen om zo het gevoel van onmacht en hulpeloosheid te ontwijken. Al deze onbewuste afweermechanismen vinden plaats zodat er tijd en ruimte is om het ondraaglijke nieuws over wat er heeft plaatsgevonden gedoseerd in het gevoelsleven toe te laten. Gevoelens van protest, boosheid, heftige woede en wraak zijn aanwezig. Huiluitbarstingen, een vloekpartij en ‘van zich af schreeuwen’ zijn normale reacties in deze fase van verwerking. Gedachten zoals: ‘Waarom ik?’ ‘Waarom nu?’ ‘Het is allemaal teveel’ ‘Het is onterecht en oneerlijk’ komen ook vaak voor in deze fase.
Fase 3: Onderhandelen
Het afweermechanisme van onderhandelen en marchanderen (schipperen met de waarheid) staat in deze verwerkingsfase centraal. Omdat de realiteit nog niet volledig in het bewustzijn kan worden opgenomen, aangezien deze nog te heftig is, doet men ultieme pogingen om de realiteit te veranderen en deze naar de eigen hand te zetten, bijvoorbeeld door met zichzelf af te spreken dat als dit en dit gebeurt het vast nog goed kan komen. Men probeert op allerlei manieren onder de verschrikkelijke werkelijkheid uit te komen. Door voor zichzelf doelen te stellen, om aan vast te houden, doet men onbewust een poging om het slechte nieuws te verzachten. Men kan ook met een tegenaanval komen, als ultieme poging om alsnog onder de werkelijkheid uit te komen.
Fase 4: Depressie
De werkelijkheid dringt in deze fase steeds meer tot de persoon door en hij voelt zich machteloos, verdrietig, in de steek gelaten en niet begrepen. Hij gaat zich teruggetrokken gedragen door zich te isoleren, in bed te blijven liggen, lange tijd voor zich uit te blijven staren en de communicatie met anderen uit de weg te gaan door weg te lopen, de telefoon niet aan te nemen, mailtjes niet te beantwoorden, of zich ziek te melden. In deze kwetsbare fase kan iemand zijn toevlucht zoeken in de inname van alcohol, drugs, pijnstillers, kalmeringsmiddelen en slaapmiddelen om de rauwe emoties te vermijden en als poging de overprikkelende emoties te verzachten.
Fase 5: Aanvaarden en accepteren
Als iemand zich bewust wordt van het feit dat er geen hoop meer is en de waarheid niet bestreden kan worden, kan iemand zijn verdriet en pijn over de werkelijkheid van het slechte nieuws accepteren. Hij kan bijkomen van de impact van die realiteit en ook accepteren hoe hij in de vorige fases met zijn verdriet is omgegaan.
Na verloop van tijd zal hij weer zin krijgen om activiteiten te ondernemen, zijn sociale contacten aan te halen en plannen te maken voor de toekomst. Als iemand zijn geliefde is verloren, kan hij zich in deze fase weer een leven voorstellen zonder deze geliefde.
De verschillende fases van een normale verwerking volgens arts Annejet Rümke:
Na het meemaken van een traumatische ervaring is er een universele, algemeen menselijke reactie waar te nemen die uit drie fases bestaat
Fase 1: Verbijstering en shock
De eerste reactie is psychische shock en verwarring, soms ontkenning. De betrokkene voelt zich overweldigd door de gebeurtenissen en is verbijsterd en machteloos. Hij kan moeilijk geloven en aanvaarden wat er gebeurt is en voelt zich vervreemd van de werkelijkheid. Vanzelfsprekende normen en waarden en het gevoel van veiligheid zijn op slag verstoord, waardoor de bodem onder het bestaan is weggeslagen.
Fase 2: Herbeleving en vermijding
In de tweede fase komt er een emotionele reactie op gang, waarin woede, angst, verdriet en wanhoop centraal staan. Er treedt een lange tijd van verhoogde waakzaamheid op. De betrokkene heeft bijvoorbeeld moeite met inslapen, en reageert nerveus, schrikachtig en geïrriteerd op allerlei zaken waar hij normaal geen last van zou hebben. In deze periode moet de betrokkene enerzijds steeds aan de gebeurtenis denken, wil er veel over praten en heeft nare dromen, anderzijds poogt hij de herinnering juist te vermijden en gaat de confrontatie met situaties die aan het trauma doen denken uit de weg. De betrokkene kan zich ook terug trekken en voelt zich minder betrokken bij zijn dierbaren en bij de dagelijkse activiteiten. Met andere slachtoffers ontstaat juist een sterke verbondenheid en solidariteit. In geval van geweldservaringen en ongevallen, waarbij anderen overleden of ernstig verwond zijn geraakt, kunnen gevoelens van schuld optreden over het feit dat men het zelf overleefd heeft en wellicht niet voldoende heeft gedaan om anderen te redden.
Fase 3: Integratie in het levensverhaal
In de derde fase neemt het alledaagse gewone leven weer de overhand. De ingrijpende gebeurtenis is een deel geworden van de ervaringswereld en levensgeschiedenis van de betrokkene. Hij heeft de ervaring verwerkt en een plek kunnen geven, zodat de ervaring zich niet steeds als storend element in zijn bewustzijn opdringt. In deze fase is het belangrijk dat een zekere zingeving gevonden is of dat de ervaring in een heldere context is geplaatst. Zodoende kan de betrokkene in het reine kan komen met wat hem is overkomen. Hij kan de ervaringen zien in een breder perspectief van zijn eigen persoonlijke levensverhaal.
Het doorlopen van de verschillende verwerkingsstappen zorgt ervoor dat de schokkende ervaring verwerkt kan worden en er oplossingen gevonden kunnen worden voor de toekomst, zodat je weet wie of welke plek je moet vermijden om veilig te blijven. Daarna kan de ervaring geïntegreerd worden in de eigen levensgeschiedenis.
Bronvermelding: Psychiater Elisabeth Kubler Ross: Lessen voor levenden. Over de dood en het leven daarna. Levenslessen. Arts Annejet Rümke: Verkenningen in de psychiatrie.